Leusbroek
Leusbroek is in de middeleeuwen ontstaan door ontginning vanaf de Leusderberg. De oudste boerderijen langs de Leusbroekerweg en in de buurtschap Bavoort behoorden dan ook tot de marke van de Leusderberg. Ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog is de bevolking daar overwegend tot het protestantisme overgegaan. In de jaren 1962-1974 heeft Leusbroek een belangrijke uitbreiding ondergaan door de bouw van ca. 500 woningen. In die periode is ook de naam Leusbroek veranderd in Leusden-zuid.

Hamersveld
De wijk Hamersveld - de oorspronkelijke kern van het huidige Leusden - bestond eeuwenlang uit niet meer dan wat lintbebouwing, hoofdzakelijk langs de Hamersveldseweg. De bevolking bleef, in tegenstelling tot de bewoners van Leusbroek, tijdens en na de reformatie in hoofdzaak rooms-katholiek. Men vond zijn voornaamste middelen van bestaan in de landbouw. Na 1600 neemt de verbouw van tabak een grote vlucht en dit bleef tot het einde van de vorige eeuw, zij het toen in steeds mindere mate, een bestaansbron. Ook de bijenteelt is ter plaatse van belang geweest.
Nog in 1960 telde Hamersveld nauwelijks meer dan 400 woningen. Nu is dat inmiddels meer dan 10.000. Deze explosieve uitgroei vindt zijn oorsprong in de 2e Nota op de Ruimtelijke Ordening, die de regering rond 1960 uitbracht. Met het oog op de te verwachten bevolkingstoename in de regio Amersfoort werd Leusden in deze nota als mogelijke groeikern aangewezen. Het gemeente bestuur was bereid deze taak te aanvaarden en begon plannen te ontwikkelen voor een grootscheeps woningbouwprogramma, waarbij de uitbreiding vanuit Hamersveld werd gedacht. Na jaren intensief overleg werd in 1969 door de gemeenteraad het structuurplan Hamersveld vastgesteld. De Leusdense bevolking zou uitgroeien tot ca. 46000 inwoners en de uitbreiding zou plaatshebben ten oosten en ten zuiden van Hamersveld. De nieuwbouw zou in drie fasen geschieden. De eerste fase, die ca. 2750 woningen omvatte, is geheel volgens de planning gerealiseerd in de periode 1968-1975. De uitvoering van de 2e fase stuitte echter in zijn oorspronkelijke omvang op weerstand van zowel de provinciale overheid als de plaatselijke bevolking en moest worden teruggebracht tot een plan voor ruim 3000 woningen. Deze fase, waarmee in 1976 werd begonnen, kwam rond 1987 gereed en sindsdien wordt nog slechts gebouwd ten behoeve van de natuurlijke groei van de gemeente. Dit heeft tot nu hoofdzakelijk plaats gevonden in 't Ruige Veld, waar sinds 1987 ongeveer 700 woningen zijn gebouwd.
Het hoofdcentrum De Hamershof is de afgelopen 2 jaar uitgebreid met 250 woningen, een groot aantal winkels en kantoren en een politiebureau. Aan de noordzijde van Leusden, in het gebied 't Vliet, is een begin gemaakt met de bouw van ca. 700 woningen.

Stoutenburg
Het oorspronkelijke kasteel Stoutenburg werd gebouwd in 1252 en was een vesting tegen de Geldersen. Het bouwwerk werd door de stichter, Walter van Amersfoort, opgedragen aan bisschop Hendrik van Vianden. In de middeleeuwen heeft het kasteel veel te lijden gehad waarna de restanten in de 18e eeuw werden afgebroken. Enkele honderden meters zuidelijker werd - omringd door grachten - een vierkant herenhuis gezet, tegenwoordig in gebruik bij de Orde der Franciscanen. In de directe omgeving staan twee oude eiken (Adam en Eva genaamd), die volgens overlevering door Johan van Oldenbarnevelt zouden zijn geplant.

Achterveld
De naam Achterveld wordt voor het eerst genoemd in 1309. In 1674 werd door pastoor Meinardus van Houten de parochie gesticht, waaruit het latere dorp is ontstaan. In de jaren 1971 tot en met 1974 zijn er in de driehoek Hessenweg/Jan van Arkelweg/Verjaagde Ruiterweg ca. 200 nieuwe woningen gebouwd, hetgeen een belangrijke uitbreiding betekende. Om vergrijzing van het dorp, en daarmee aantasting van het huidige voorzieningenpakket te voorkomen, zijn tussen 1982 en 1994 ten oosten van de Jan van Arkelweg ongeveer 200 woningen gebouwd. Voor de komende jaren is er ruimte voor de bouw van 70 woningen.

Van Lisiduna tot Leusden

De gemeente Leusden is van oudsher een landbouwdorp, grenzend aan de zuid- en oostzijde van Amersfoort.

Een oorkonde van Karel de Grote uit het jaar 777 is het eerste officiële document waarin Leusden - onder de naam Villa Lisiduna - wordt genoemd. Reeds lang werd aangenomen dat deze nederzetting in de omgeving van het tegenwoordige Oud-Leusden heeft gelegen. Uit recente opgravingen is gebleken dat dit ook inderdaad het geval is. Zo werden onder meer een grafveld, wapens en sporen van bewoning aangetroffen. In feite gaat de geschiedenis van Leusden nog veel verder terug dan het jaar 777, want blijkens op de Leusderheide aangetroffen urnen waren deze streken reeds 1300 jaar voor Christus bewoond.

De huidige gemeente Leusden is ontstaan in 1969 door samenvoeging van de toenmalige gemeenten Leusden en Stoutenburg. Het grondgebied van de gemeente beslaat ruim 6000 ha en daarmee is het in oppervlakte de op een na grootste gemeente van de provincie Utrecht. In de gemeente bevinden zich vier woonkernen, te weten Leusden, Leusden-zuid, Achterveld en Stoutenburg, alsmede een aantal buurtschappen, waaronder Oud-Leusden, Bavoort en Waterloo. In het westelijk deel van de gemeente liggen het natuurgebied Den Treek en de Leusderheide, die deels als militair oefenterrein in gebruik is.

In de bovengenoemde oorkonde werden de Villa Lisiduna en een viertal foreesten waaronder Hengestcoten (de tegenwoordige buurtschap Henschoten onder Woudenberg) geschonken aan de St. Maartenskerk te Utrecht. Gedurende de gehele middeleeuwen heeft de bisschop in dit gebied rechtspraak uitgeoefend. Bescherming vond plaats o.a. vanuit het bisschoppelijk kasteel te Stoutenburg.

Sint Ansfridus stichtte als bisschop van Utrecht in 1006 een klooster op de plaats waar momenteel het landgoed De Hohorst is gelegen. Reeds toen werd deze naam gebruikt, hoewel men naderhand ook sprak van de Heiligenberg en ook wel van Sinte Maria's berg. De na 1945 geheel gerestaureerde toren te Oud-Leusden op de algemene begraafplaats aan de Vlooswyckseweg, wordt beschouwd als één van de oudste torens in Nederland. Reeds in de 11e eeuw stond hier de parochiekerk van Leusden, Hamersveld, Amersfoort, Hoevelaken, Hohorst en Bavoort. In de eeuwen daarna is de kerk echter geheel in verval geraakt. In 1827 werd het kerkgebouw gesloopt. De toren stamt zelf uit ca. 1300. Na de sloop van de kerk werd de toren samen met een klok van Hemony eigendom van de burgerlijke gemeente, hetgeen tot op de dag van vandaag zo is gebleven. De nieuwe kerk werd gebouwd in Leusbroek, het tegenwoordige Leusden-zuid.

Afbeelding: De toren aan de Vlooswyckseweg in Oud-Leusden.